Iwanowskie Cerkwie Skalne: Galeria sztuki bizantyjskiej w sercu kanionu

W malowniczym, głębokim kanionie rzeki Rusenski Łom, z dala od zgiełku miast i głównych szlaków, kryje się jeden z najcenniejszych skarbów bułgarskiego średniowiecza. Iwanowskie Cerkwie Skalne to nie jest zwykły klasztor. To niezwykły, rozproszony kompleks kaplic, cel i kościołów wykutych wysoko w wapiennych skałach, stworzony przez mnichów-pustelników poszukujących samotności i duchowej doskonałości. To, co czyni to miejsce absolutnie wyjątkowym i godnym wpisu na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, to nie tylko surowe piękno skalnej architektury, ale przede wszystkim to, co skrywa ona wewnątrz. Ściany i sufity tych naturalnych grot pokrywają freski o niezwykłym kunszcie i urodzie, będące najwspanialszym przykładem malarstwa Tyrnowskiej Szkoły Artystycznej, która w XIV wieku wyznaczała standardy na całych Bałkanach.

Wizyta w Iwanowie to podróż do serca hezychazmu – mistycznego nurtu w prawosławiu, który pchał swoich zwolenników do ascetycznego życia w odosobnieniu. Spacerując po ścieżkach Parku Przyrody Rusenski Łom i wspinając się do głównej, udostępnionej do zwiedzania cerkwi, można poczuć atmosferę tego niezwykłego miejsca. Kontrast między dziką, surową przyrodą kanionu a finezją i elegancją malowideł, które zdobią skalne wnętrza, jest uderzający. Ich dynamiczne kompozycje, realistyczne portrety i żywe kolory świadczą o niezwykłym talencie anonimowych mistrzów, którzy pracowali pod patronatem carów z pobliskiego Wielkiego Tyrnowa. Te niezwykłe dzieła sztuki śmiało mogą konkurować z innymi wspaniałymi przykładami malarstwa sakralnego w regionie, takimi jak słynne malowane klasztory Bukowiny w Rumunii.

Iwanowskie Cerkwie Skalne są jednym z najważniejszych świadectw duchowego i kulturalnego rozkwitu Drugiego Państwa Bułgarskiego. To ukryta galeria sztuki, w której eksponaty od siedmiu wieków podziwiają jedynie słońce, wiatr i nieliczni podróżnicy, którzy zadadzą sobie trud, by tu dotrzeć. Dla każdego, kto pragnie zrozumieć bogactwo i głębię dziedzictwa, jakie pozostawiła po sobie historyczna Centralna Bułgaria, wizyta w tym magicznym miejscu jest absolutnie obowiązkowa. To cicha, ale niezwykle wymowna opowieść o wierze, sztuce i harmonii z naturą.

Historia i charakterystyka Iwanowskich Cerkwi Skalnych

Dzieje / Geneza skalnego monastyru

Początki życia monastycznego w skałach nad rzeką Rusenski Łom sięgają XIII wieku. To właśnie wtedy, pod wpływem mistycznego nurtu hezychazmu, który rozprzestrzeniał się na Bałkanach z greckiej góry Athos, mnisi-pustelnicy zaczęli osiedlać się w naturalnych jaskiniach i grotach. Poszukiwali tu ciszy, samotności i idealnych warunków do modlitwy i kontemplacji, z dala od pokus świeckiego świata. Pierwszym znanym pustelnikiem był mnich Joachim, który później został wybrany na pierwszego patriarchę odrodzonego bułgarskiego kościoła w Wielkim Tyrnowie. Jego przykład przyciągnął kolejnych naśladowców, a skalna pustelnia z czasem przekształciła się w duży kompleks monastyczny, znany jako Monastyr św. Archanioła Michała.

Największy rozkwit monastyru przypadł na XIV wiek, w okresie panowania cara Iwana Aleksandra. Władcy z pobliskiej stolicy, Wielkiego Tyrnowa, hojnie wspierali skalną wspólnotę, fundując nowe kaplice i zamawiając u najlepszych artystów ich dekoracje malarskie. Iwanowo stało się ważnym ośrodkiem duchowym i artystycznym, a jego sława sięgała daleko poza granice Bułgarii. To właśnie wtedy powstały najcenniejsze, zachowane do dziś freski w tzw. "Cerkwi" (Carkwata), które reprezentują apogeum Tyrnowskiej Szkoły Artystycznej. Styl tych malowideł, charakteryzujący się elegancją, dynamizmem i próbą oddania psychologicznej głębi postaci, jest doskonałym przykładem tzw. renesansu Paleologów, ostatniej wielkiej fazy rozwoju sztuki bizantyjskiej. Podobny kunszt artystyczny można odnaleźć we freskach zdobiących cerkwie w pobliskim Arbanasi, choć pochodzą one z nieco późniejszego okresu.

Najazd osmański w końcu XIV wieku położył kres świetności monastyru. Chociaż życie monastyczne tliło się tu jeszcze przez kilka stuleci, kompleks nigdy nie odzyskał dawnej rangi. Stopniowo popadał w zapomnienie, a bezcenne freski niszczały pod wpływem wilgoci i wahań temperatury. Dopiero na początku XX wieku zostały na nowo odkryte i docenione przez badaczy. W 1979 roku, w uznaniu ich wyjątkowej, uniwersalnej wartości, Iwanowskie Cerkwie Skalne zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, stając się jednym z dziewięciu takich obiektów w Bułgarii.

Krajobraz i Przyroda / Architektura i Otoczenie

Iwanowskie Cerkwie Skalne są nierozerwalnie związane z krajobrazem Parku Przyrody Rusenski Łom. Jest to jeden z najpiękniejszych i najcenniejszych przyrodniczo obszarów na Nizinie Naddunajskiej. Rzeka Rusenski Łom, ostatni duży dopływ Dunaju, wyżłobiła tu w miękkich skałach wapiennych głęboki, malowniczy kanion o stromych, często pionowych ścianach. Meandrująca rzeka, otoczona bujnymi lasami łęgowymi, łąkami i pastwiskami, tworzy niezwykle urokliwą scenerię. To właśnie w tych skalnych ścianach, na wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów nad poziomem rzeki, mnisi znaleźli idealne miejsce na swoje pustelnie.

Skała stała się dla nich płótnem, a modlitwa pędzlem. W ciszy kanionu stworzyli dzieło, które przemawia głośniej niż najwspanialsze katedry.

Architektura kompleksu jest w pełni podporządkowana naturze. Mnisi nie budowali nowych struktur, lecz adaptowali istniejące jaskinie i groty, powiększając je, łącząc korytarzami i wykuwając w skale nisze, ołtarze i grobowce. Cały kompleks liczy kilkaset pomieszczeń, tworząc prawdziwe skalne miasto. Dziś większość z nich jest niedostępna dla turystów ze względu na trudny dostęp i względy bezpieczeństwa, ale już sam widok otworów skalnych "podziurawionych" na całej długości kanionu robi ogromne wrażenie. Główna, udostępniona do zwiedzania cerkiew, poświęcona Bogurodzicy, znajduje się na wysokości 38 metrów i prowadzą do niej strome, wykute w skale schody.

Kanion Rusenski Łom to także ostoja dzikiej przyrody. Jest to raj dla ornitologów – można tu zaobserwować wiele rzadkich gatunków ptaków, w tym bociana czarnego, sępa kasztanowatego czy orła przedniego, które gniazdują na niedostępnych półkach skalnych. Bogactwo flory i fauny sprawia, że wizyta w Iwanowie to nie tylko przeżycie kulturalne, ale także głęboki kontakt z naturą, co odróżnia to miejsce od wielkich, zurbanizowanych kompleksów klasztornych, takich jak słynny Monastyr Rilski, położony w sercu gór.

Wakacje w okolicy Iwanowskich Cerkwi Skalnych

Okolice Iwanowskich Cerkwi Skalnych to doskonałe miejsce na jednodniową wycieczkę z pobliskiego Ruse lub jako przystanek na trasie podróży po północnej Bułgarii. To propozycja dla turystów ceniących sobie połączenie zwiedzania z aktywnym wypoczynkiem na łonie natury. Baza noclegowa i gastronomiczna w samej wsi Iwanowo jest bardzo skromna. Najlepszą bazą wypadową jest Ruse, największe bułgarskie miasto nad Dunajem, które oferuje szeroki wybór hoteli, restauracji i innych udogodnień. Wakacje w tym rejonie to okazja do poznania mniej turystycznej, ale niezwykle ciekawej części Bułgarii, gdzie Dunaj spotyka się z historią i dziką przyrodą.

Możliwości spędzania wolnego czasu

Region ten przyciąga przede wszystkim turystów o sprecyzowanych zainteresowaniach, którzy wiedzą, jakiego unikalnego skarbu szukają.

Dla miłośników sztuki: To absolutnie obowiązkowy punkt programu. Możliwość zobaczenia na własne oczy fresków, które są kamieniem milowym w historii sztuki europejskiej, jest bezcenna. To żywa lekcja historii sztuki bizantyjskiej w jej najbardziej wyrafinowanej formie.

Dla historyków: Iwanowo to klucz do zrozumienia duchowości i mecenatu artystycznego w Drugim Państwie Bułgarskim. To materialny dowód na siłę i wpływy Tyrnowskiej Szkoły Duchowej i Artystycznej.

Dla przyrodników: Park Przyrody Rusenski Łom oferuje wspaniałe możliwości do obserwacji ptaków, pieszych wędrówek i spływów kajakowych. Malowniczy kanion i jego bioróżnorodność to ogromny atut tego miejsca.

Dla fotografów: Kontrast między surową skałą a delikatnością fresków, malownicze krajobrazy kanionu, gra światła w skalnych otworach – wszystko to stwarza doskonałe warunki do fotografii artystycznej i krajobrazowej.

Iwanowskie Cerkwie Skalne vs. Inne Kierunki Wakacyjne

Porównując Iwanowskie Cerkwie Skalne z innymi słynnymi miejscami kultu wykutymi w skale, takimi jak Petra w Jordanii czy Lalibela w Etiopii, bułgarski kompleks jest znacznie mniejszy i skromniejszy w skali architektonicznej. Jego siła nie leży w monumentalizmie zewnętrznej formy, lecz w ukrytym, wewnętrznym pięknie malowideł. To doświadczenie bardziej intymne i kontemplacyjne. W przeciwieństwie do gwarnych i zatłoczonych miejsc, Iwanowo wciąż oferuje spokój i ciszę, które pozwalały dawnym mnichom na medytację.

W kontekście Bałkanów, Iwanowo jest unikatem. O ile skalne monastyry można znaleźć również w innych krajach (np. Monastyr Ostrog w Czarnogórze), o tyle żaden z nich nie posiada tak kompletnego i cennego artystycznie zespołu średniowiecznych fresków. To właśnie wartość malowideł stawia Iwanowo w jednym rzędzie z najważniejszymi zabytkami regionu, takimi jak serbski Monastyr Studenica, również wpisany na listę UNESCO.

Wycieczki w regionie Ruse

Iwanowskie Cerkwie Skalne są główną atrakcją w okolicy Ruse, ale warto połączyć ich zwiedzanie z innymi ciekawymi miejscami w Parku Przyrody Rusenski Łom.

Wycieczki zorganizowane - fakultatywne

Lokalne biura podróży w Ruse oferują półdniowe wycieczki, które pozwalają w wygodny sposób dotrzeć do skalnych cerkwi i poznać ich historię z przewodnikiem.

• Skarby Kanionu Rusenski Łom
  • Skąd: Ruse
  • Czas trwania: 4-5 godzin | Cena: ok. 25-35 EUR
  • Opis wycieczki: Wycieczka zazwyczaj obejmuje przejazd do Iwanowa, zwiedzanie głównej cerkwi z freskami, a następnie wizytę w Monastyrze Basarbowskim – jedynym czynnym skalnym klasztorze w Bułgarii. Czasem program jest wzbogacony o krótki postój przy ruinach średniowiecznego miasta Czerwen.

Wycieczki na własną rękę

Samodzielna eksploracja regionu Ruse samochodem to najlepszy sposób na dotarcie do wszystkich interesujących miejsc. Z Ruse można zorganizować wspaniałą jednodniową pętlę po parku przyrody. To także świetna baza wypadowa do dalszych podróży, na przykład na zachód, by zobaczyć zupełnie inny rodzaj cudu natury, jakim są fantastyczne Skały Bełogradczik, lub na południe, w kierunku historycznej stolicy Wielkie Tyrnowo.

• Wyprawa do Czerwen: [Opis.]
  • Samochód: Czas: ok. 20 minut z Iwanowa | Cena: Koszt paliwa | Opis: Ruiny potężnego, średniowiecznego miasta-twierdzy Czerwen, położonego na skalistym płaskowyżu w zakolu rzeki, są fascynującym uzupełnieniem wizyty w Iwanowie.

Szlaki turystyczne

Park Przyrody Rusenski Łom jest poprzecinany siecią szlaków pieszych i rowerowych.

• Szlak wzdłuż kanionu (Park Przyrody Rusenski Łom)
  • Trasa: Wieś Iwanowo – Iwanowskie Cerkwie Skalne – wieś Czerwen
  • Dane: Długość: ok. 15 km | Czas: ok. 4-5h | Trudność: średni
  • Opis: Malowniczy szlak prowadzący dnem lub górną krawędzią kanionu, oferujący wspaniałe widoki i możliwość obserwacji ptaków. Pozwala dotrzeć do ruin twierdzy Czerwen i poczuć prawdziwą atmosferę tego dzikiego zakątka Bułgarii.

Planowanie wizyty i trasy zwiedzania

1. Wariant 1 / Dzień 1: Pętla po Parku Przyrody Rusenski Łom

   (orientacyjny czas: 5-7 godzin)

   • Idealny plan na jednodniową wycieczkę samochodem z Ruse, łączący historię z przyrodą.
     • Krok 1: Wyjazd z Ruse w kierunku południowym. Pierwszy przystanek przy Monastyrze Basarbowskim – jedynym czynnym bułgarskim klasztorze skalnym (ok. 45 minut).
     • Krok 2: Przejazd do wsi Iwanowo. Spacer i wspinaczka do głównej Cerkwi Skalnej (Carkwata). Zwiedzanie bezcennych fresków (ok. 1.5 godziny).
     • Krok 3: Przejazd do ruin średniowiecznej twierdzy Czerwen. Czas na zwiedzanie rozległych ruin i podziwianie panoramy kanionu (ok. 2 godziny).
     • Krok 4: Obiad w jednej z małych restauracji w wiosce Czerwen lub powrót do Ruse.

Pogoda w regionie Ruse

Region Ruse, położony nad samym Dunajem, charakteryzuje się najbardziej kontynentalnym klimatem w całej Bułgarii. Oznacza to bardzo gorące, wręcz upalne lata, z temperaturami często przekraczającymi 35°C, oraz bardzo mroźne, wietrzne i mgliste zimy. W kanionie rzeki Rusenski Łom mikroklimat jest nieco łagodniejszy, ale ogólne trendy pozostają te same.

• Styczeń-Luty: Najzimniejszy okres. Mroźno, często mgliście, możliwe opady śniegu. Dunaj może częściowo zamarznąć.
• Marzec-Kwiecień: Wiosna przychodzi szybko, ale pogoda jest zmienna.
• Maj-Czerwiec: Jeden z najlepszych okresów na wizytę. Jest już bardzo ciepło, ale jeszcze bez ekstremalnych upałów. Przyroda w kanionie jest w pełnym rozkwicie.
• Lipiec-Sierpień: Bardzo gorąco i parno. Zwiedzanie w południe może być bardzo męczące. Wizyta w chłodnych skalnych cerkwiach przynosi ulgę.
• Wrzesień-Październik: Złota jesień. Temperatury stają się bardziej komfortowe, a lasy w kanionie przybierają piękne kolory.
• Listopad-Grudzień: Chłodno, wietrznie i deszczowo. Częste, gęste mgły nad Dunajem.

Kiedy odwiedzić Iwanowskie Cerkwie Skalne

Najlepszy czas na wizytę to późna wiosna (maj-czerwiec) i wczesna jesień (wrzesień). Unikniemy wtedy letnich upałów, a przyroda w kanionie będzie w najpiękniejszej szacie. Zwiedzanie jest wtedy najbardziej komfortowe, a warunki do pieszych wędrówek – optymalne.

Dla ornitologów: Wiosna to najlepszy czas na obserwację ptaków, które powracają do swoich lęgowisk w skałach kanionu.

Transport do Iwanowskich Cerkwi Skalnych i w okolicy

Jak dojechać do bazy wypadowej

Najlepszą i największą bazą wypadową jest miasto Ruse, położone ok. 20 km na północ od Iwanowa. Ruse jest ważnym węzłem komunikacyjnym, zwłaszcza na trasie do Rumunii.

• Samolot

  Najbliższe duże lotnisko znajduje się w Bukareszcie (OTP) w Rumunii, oddalone o ok. 75 km. Z lotniska można dojechać do Ruse autobusem lub pociągiem. W Bułgarii najbliższe lotnisko to Warna (VAR), oddalona o ok. 200 km.

• Pociąg

  Ruse ma bardzo dobre połączenia kolejowe z Sofią, Warną i Wielkim Tyrnowem (przez Gorną Orjachowicę). Istnieje także bezpośrednie połączenie z Bukaresztem.

  • Sofia - Ruse | Czas: ok. 6h | Odległość: ok. 350 km | Koszt: ok. 20 BGN
• Autobus

  Ruse posiada duży dworzec autobusowy z licznymi połączeniami krajowymi (Sofia, Warna, Wielkie Tyrnowo) i międzynarodowymi (głównie do Rumunii).

• Samochód

  Do Ruse prowadzą ważne drogi krajowe. Z Sofii najlepiej jechać autostradą A2, a następnie drogą E83. Z Wielkiego Tyrnowa prowadzi prosta droga E85.

Jak dotrzeć do atrakcji z bazy wypadowej

Dotarcie z Ruse do Iwanowskich Cerkwi Skalnych jest stosunkowo proste.

• Pociąg

  Można dojechać pociągiem z Ruse do stacji Iwanowo. Stamtąd do samych cerkwi pozostaje jednak ok. 4 km spaceru, częściowo pod górę. Jest to opcja dla wytrwałych.

• Autobus lokalny / Minibus

  Z Ruse kursują minibusy do wsi Iwanowo. Należy wysiąść na przystanku w centrum wsi, skąd czeka nas jeszcze kilkukilometrowy spacer do wejścia na teren kompleksu.

• Taxi / Przejazdy

  Wynajęcie taksówki z Ruse to wygodna opcja. Kierowca zawiezie nas pod samo wejście, poczeka i odwiezie z powrotem. Koszt do negocjacji.

• Samochód

  To najwygodniejszy sposób. Z Ruse należy jechać drogą E85 w kierunku Wielkiego Tyrnowa, a następnie skręcić zgodnie z dobrze widocznymi, brązowymi znakami turystycznymi. Pod wejściem na teren kompleksu znajduje się parking.

Połączenia dalekobieżne z bazy wypadowej

Ruse, jako miasto graniczne, jest doskonałym punktem do kontynuowania podróży do Rumunii.

• Pociąg

  Z Ruse codziennie kursują pociągi do Bukaresztu. Jest to popularne i niedrogie połączenie.

  • Ruse - Bukareszt | Czas: ok. 3h | Odległość: ok. 70 km | Koszt: ok. 15-20 EUR

Kluczowe miejsca i atrakcje w obrębie Iwanowskich Cerkwi Skalnych

Chociaż cały kompleks jest rozległy, główny ruch turystyczny koncentruje się wokół najlepiej zachowanej i udostępnionej do zwiedzania cerkwi, która jest prawdziwą skarbnicą sztuki.

"Carkwata" (Cerkiew) i jej arcydzieła

Freski w narteksie (przedsionku) – Przedstawiają sceny z życia i męki świętych oraz portrety fundatorów, w tym cara Iwana Aleksandra i jego żony. To tutaj można podziwiać niezwykle realistyczne i pełne ekspresji wizerunki władców.

Freski w nawie głównej – Na sklepieniu i ścianach przedstawiono sceny z życia Chrystusa, od Zwiastowania po Ukrzyżowanie i Zmartwychwstanie. Szczególnie imponujące są sceny Ostatniej Wieczerzy i Zdrady Judasza, pełne dynamiki i dramatyzmu, co było nowością w malarstwie bizantyjskim tamtej epoki.

Odkrywanie kompleksu w Parku Przyrody

Pozostałe grupy skalne – Spacerując po wyznaczonych szlakach w parku, można z daleka obserwować inne, niedostępne grupy skalne, takie jak "Gospodew Doł" czy "Zatrupanata Carkwa" (Zasypana Cerkiew), co daje wyobrażenie o skali całego monastyru.

Punkty widokowe – Warto wspiąć się na górną krawędź kanionu, skąd roztaczają się wspaniałe widoki na meandrującą rzekę i cały skalny kompleks. To doskonałe miejsce na fotografię i chwilę odpoczynku.

Iwanowskie Cerkwie Skalne na tle podobnych miejsc

Iwanowskie Cerkwie Skalne na tle dziedzictwa UNESCO na Bałkanach

Jako obiekt z listy UNESCO, Iwanowskie Cerkwie Skalne stoją w jednym rzędzie z najważniejszymi zabytkami Bałkanów. Ich unikalność polega na specyficznym połączeniu fenomenu pustelnictwa w skałach z najwyższym artystycznym poziomem malarstwa dworskiego. W porównaniu do serbskiego Monastyru Visoki Dečani, który również słynie z ogromnego kompleksu fresków, Iwanowo jest bardziej surowe i ascetyczne w swojej architekturze, co tworzy niezwykły kontrast dla bogactwa malowideł.

Iwanowskie Cerkwie Skalne na tle dziedzictwa sztuki bizantyjskiej na Świecie

Freski z Iwanowa są ważnym ogniwem w historii sztuki europejskiej. Reprezentują tzw. renesans Paleologów, ostatnią wielką epokę w sztuce bizantyjskiej, która charakteryzowała się zwrotem ku klasycyzmowi, większym realizmem i dynamiką. Można je porównywać do takich arcydzieł jak mozaiki z Kościoła Zbawiciela na Chorze w Stambule czy freski w Mistrze w Grecji. Iwanowo jest jednak wyjątkowe ze względu na swoje peryferyjne, "barbarzyńskie" z perspektywy Konstantynopola położenie, co dowodzi siły i oryginalności bułgarskiego mecenatu carskiego.

Czy Warto Odwiedzić Iwanowskie Cerkwie Skalne?

Dla każdego, kto interesuje się sztuką, historią lub po prostu pięknem nietypowych miejsc, wizyta w Iwanowie jest doświadczeniem obowiązkowym. To nie jest atrakcja, która olśniewa monumentalizmem na pierwszy rzut oka. To miejsce, które wymaga wysiłku – zarówno fizycznego, by się do niego dostać, jak i intelektualnego, by docenić kunszt i znaczenie ukrytych w skale malowideł. Nagrodą jest jednak obcowanie z dziełem absolutnie unikalnym, świadectwem wielkiego talentu i głębokiej duchowości, które przetrwało wieki w niemal nienaruszonym stanie. To jedno z tych miejsc, które udowadniają, że Bułgaria to znacznie więcej niż tylko słoneczne plaże i tania rakija.

Zalety:

• Zabytek klasy światowej, wpisany na listę UNESCO.
• Doskonale zachowane, bezcenne freski z XIV wieku o ogromnej wartości artystycznej.
• Spektakularne położenie w malowniczym kanionie rzeki.
• Możliwość połączenia zwiedzania z trekkingiem i obserwacją przyrody.
• Atmosfera spokoju i autentyczności, z dala od masowej turystyki.

Wady:

• Ograniczona dostępność transportem publicznym.
• Tylko niewielka część całego kompleksu jest udostępniona do zwiedzania.
• Ograniczone godziny otwarcia, które należy sprawdzić przed wizytą.
• Konieczność pokonania stromych schodów, co może być utrudnieniem dla niektórych osób.

Podsumowując: Iwanowskie Cerkwie Skalne to perła w koronie bułgarskiego dziedzictwa. To miejsce dla koneserów, które nagradza tych, którzy są gotowi zejść z utartych szlaków. Wizyta tutaj to nie tylko lekcja historii sztuki, ale także okazja do refleksji nad siłą ludzkiej wiary i potrzebą tworzenia piękna nawet w najtrudniejszych warunkach. To doświadczenie, które pozostaje w pamięci na długo i pozwala spojrzeć na historię Bałkanów z zupełnie nowej, fascynującej perspektywy.

Jeśli zachwyciła cię idea sztuki ukrytej w surowym, naturalnym krajobrazie, twoja podróżnicza dusza z pewnością odnajdzie się w Kapadocji w Turcji. Chociaż na znacznie większą skalę, oferuje ona podobne doświadczenie odkrywania setek wykutych w skale kościołów, ozdobionych starożytnymi freskami. Można tam nawet, podobnie jak niegdyś mnisi, zamieszkać w jaskini, wybierając jeden z wielu hoteli wykutych w tufowych skałach. Iwanowo pozostaje jednak unikalnym, bardziej kameralnym i dzikim świadectwem potęgi bizantyjskiej sztuki na słowiańskiej ziemi.